نقش مردم در اقتصاد

فصل ششم از کتاب اقتصاد خرد به قلم استاد محقق حاج شیخ محمد علی بهبهانی

این فصل در صدد بیان نقش مردم در فعالیت‌های اقتصادی و مبادله و سنجش فرصت‌هاست.

خلاصه مطلب

مطالب مرتبط برای آشنایی بیشتر با کلیات مسائل علم اقتصاد: اقتصاد باز و بسته و تجارت بین الملل ، نقش دولت در اقتصاد ، ارتباط تولید و تورم و بیکاری و نقدینگی

این فصل از چهار مطلب پیرامون تصمیم‌گیری خصوصی افراد تشکیل شده و بر‌گرفته از بیان برخی اقتصاد‌دانان است.[1]

مطلب اول: مبادلۀ فرصتها و شغلها و کالاها در زندگی همۀ مردم

در جامعه با مبادلات بسیاری رو به رو هستیم و هر تصمیمی مستلزم جایگزینی یکی از خواسته‌های ما به جای خواسته‌ای دیگر است. مثلاً می‌توانیم درآمد اضافی خود را خرج سفر نماییم و یا خرج خوراک و پوشاک بهتر، یا وقت خود را صرف مطالعۀ اقتصاد نماییم یا صرف مطالعۀ روانشناسی.

یکی از مصادیق این مبادلات، مبادلۀ بین سطح درآمد و سلامت محیط زیست یا کالای تولید شده است، چرا‌‌‌که برای رسیدن به زندگی سالم مجبور هستیم قوانینی وضع نموده و هزینه‌هایی بنماییم و از این رو هزینۀ تولید و خدمات افزایش یافته و تبعات و تحوّلات زیر را در پی‌ دارد:

اولاً: درآمد بنگاه [2] کاهش می‌یابد، ثانیاً: حقوق کارگر نیز به همین مقدار کاهش یافته، و ثالثاً: قیمت کالا افزایش می‌یابد.

یکی دیگر از این مصادیق، مبادلۀ بین کارایی و عدالت در سیاست‌های دولت است. دولت برای ایجاد نظام عادلانه، به توزیع مجدّد درآمد و منابع ثروت می‌پردازد. مراد از توزیع مجدّد درآمد، آن است که دولت به مستمندان بیمۀ بیکاری می‌دهد و هزینۀ آن را از طریق مالیات بر درآمد ثروتمندان تهیّه می‌کند و این کار در نظر برخی اقتصاددانان توزیع عادلانۀ منابع ثروت است.

این توزیع مجدّد منابع ثروت، موجب از دست دادن مقداری از کارایی جامعه می‌شود. به عبارتی دیگر: یکی از تبعات این کار آن است که تولید کاسته می‌شود، چرا‌‌که هزینۀ این امر از طریق مالیات تأمین شده و افزایش مالیات موجب کاهش تولید می‌شود و کاهش تولید به معنای کارایی کمتر است.[3]

مطلب دوم: سنجش فرصت به دست آمده با فرصت از دست‌رفته

یکی از مهمّ‌ترین نکات در تصمیم‌های اقتصادی، سنجش ارزش فرصت‌ها و شغل‌هایی است که قصد داریم بدان مشغول شویم، با سایر فرصت‌ها و شغلهایی که باید رها نموده و ترک نماییم.

مثلاً یک دانشجو به هنگام تعیین رشتۀ تحصیلی در دانشگاه بین چند رشتۀ مختلف به بررسی شرایط تحصیلی و آیندۀ شغلی در هر یک از آن رشته‌ها می‌پردازد.

باید در هنگام تحصیل و به دست آوردن هر چیزی، به هزینه‌ای که بابت آن می‌پردازیم بیاندیشیم. مثلاً تحصیل در دانشگاه یک فرصت است که اولاً: مستلزم پرداخت پول، و ثانیاً: مستلزم صرف وقت، و ثالثاً: مستلزم کنار گذاشتن فرصت‌های شغلی دیگر است که چه بسا یکی از پر درآمدترین شغل‌ها باشد.[4]

مطلب سوم: لزوم بررسی منافع و هزینه‌های حاشیه‌ای در امور اقتصادی

اقتصاددانان و عقلاء در هر مسئلۀ مهمّ، به تغییرات حاشیه‌ای پیرامون آن توجّه نموده و به سنجش منافع حاشیه‌ای با هزینه‌های حاشیه‌ای می‌پردازند. مثلاً گرفتن مدرک دکترا دارای منافع حاشیه‌ای است، چرا‌‌که شخصی که دارای چنین مدرکی است در طول دوران خدمت حقوق بیشتری را دریافت می‌نماید.

در عین حال هزینه‌های حاشیه‌ای اخذ مدرک دکترا، مانند شهریه‌ای را که دانشگاه دریافت می‌نماید، نیز باید محاسبه نمود و با قیاس این دو با یکدیگر می‌توان تصمیم مناسبی پیرامون انجام این کار گرفت.

دیدگاه عقلاء آن است که اگر منافع حاشیه‌ای بیشتر از هزینه‌های حاشیه‌ای باشد، آن کار را انجام می‌دهند و اگر هزینه‌های حاشیه‌ای بیشتر از منافع حاشیه‌ای باشد، از انجام کار پرهیز می‌نمایند.

مثال اول: اخذ مدرک دکترا 80 میلیون هزینه دارد، ولی داشتن مدرک دکترا باعث می‌شود ماهانه 4 میلیون به حقوق شخص اضافه شود. بنابراین هزینۀ اخذ مدرک دکترا، در طیّ مدت 20 ماه در تحت عنوان اضافۀ حقوق به وی باز‌می‌گردد.

مثال دوم: شرکت هواپیمایی، قصد دارد با در نظر گرفتن مبلغ 20 هزار دلار، به تعداد 100 نفر بلیط چارتر بفروشد و قیمت بلیط هر نفر 200 دلار می‌باشد، ولی پیش از پرواز 5 صندلی خالی مانده و بلیط چارتر به فروش نرسیده است و مشتریِ بلیط ارزان قیمت حاضر است بابت هر بلیط مبلغ 100 دلار بپردازد. بنابراین منافع حاشیه‌ای هر یک از این 5 صندلی خالی، 100 دلار است. در این صورت اگر هزینه‌‌های حاشیه‌ای، مانند مواد غذایی کمتر از 100 دلار باشد، منافع حاشیه‌ای بیشتر از هزینه‌های حاشیه‌ای خواهد بود، و در این صورت فروش بلیط مقرون به صرفه است.[5]

مطلب چهارم: عکس العمل افراد به تغییرات شرایط اقتصادی

افزایش قیمت یک کالا، از طرفی باعث می‌شود مردم سراغ جایگزین آن کالا بروند و از خرید آن کالا صرف نظر و جایگزینش را تهیّه نمایند، ولی از طرفی دیگر تولید‌‌‌کنندگان کالا، کارگران بیشتری را برای تولید آن کالا استخدام می‌نمایند.

مثال اول: وضع مالیات[6] بر بنزین، تمایل به خرید خودروی کم‌مصرف یا خودروی برقی و یا استفاده از وسایل نقلیّۀ عمومی و یا اقامت در نزدیکی محلّ کار را افزایش می‌دهد.

مثال دوم: یکی از اقتصاددانان به نام «پِلتزمَن»[7] در پژوهشی که در سال 1975 انجام داد، به این نتیجه رسید که استفاده از کمربند ایمنی در هنگام رانندگی، موجب کاهش مرگ و میر ناشی از تصادف شده و از طرفی دیگر موجب کاهش دقّت و احتیاط در رانندگی و افزایش سرعت و در نهایت باعث افزایش تصادفات گردیده است.

---

[1]. منکیو، مبانی علم اقتصاد، ص16؛ و کلیات علم اقتصاد، ص8؛ و نظریه اقتصاد خرد، ص8.

[2]. Revenue firm = درآمد بنگاه یا شرکت

[3]. منکیو، مبانی علم اقتصاد، ص12؛ و کلیات علم اقتصاد، ص4؛ و نظریه اقتصاد خرد، ص3.

[4]. منکیو، مبانی علم اقتصاد، ص14؛ و کلیات علم اقتصاد، ص6؛ و نظریه اقتصاد خرد، ص6.

[5]. منکیو، کلیات علم اقتصاد، ص7؛ و نظریه اقتصاد خرد، ص7.

.[6] Tax     taxation & = مالیات.

[7]. Sam Pletzman استاد برجستۀ دانشکدۀ تجارت Booth دانشگاه شیکاگو.